Przejawy talentów i rozwijanie ich u małych dzieci?

W języku potocznym słowa zdolny i utalentowany często używane są zamiennie. W niektórych systemach kształcenia stosuje się definicje bardziej szczegółowe: dziecko zdolne - to dziecko osiągające wyjątkowe wyniki w wielu dziedzinach (np. w matematyce, językach obcych, sporcie i naukach przyrodniczych), zaś dziecko utalentowane - dziecko wykazujące szczególne predyspozycje w jednym lub dwóch spokrewnionych ze sobą kierunkach (np. w plastyce albo sporcie). W literaturze psychologicznej pojęcie "zdolność" używane jest w w kilku znaczeniach. Zdolność rozumiana jest jako aktualna możliwość wykonania czegoś, umiejętność posiadana przez jakąś jednostkę. Zdolność pojmowana jest również jako maksymalny poziom osiągnięć, sprawności, do którego (potencjalnie) może dojść jednostka w idealnych warunkach dzięki zadatkom wrodzonym.  Zdolność bywa pojmowana jako synonim sprawności, biegłości i szybkości rezultatu, wyniku. Według Włodzimierza Szewczuka "zdolności istnieją tam, gdzie stopień sprawności wykonywania działania jest wyższy od średniego". Janusz Reykowski natomiast zdolności definiuje jako "warunki  wewnętrzne, dzięki którym ludzie zaangażowani, a więc o tej samej motywacji i jednakowo przygotowani, opanowują daną działalność niejednakowo szybko, a poziom osiągniętych przez nich rezultatów jest równy". Wojciech Okoń uważa, że "zdolności przejawiają się w łatwości, szybkości i niezawodności potwierdzenia i przetwarzania informacji, umiejętności podejmowania decyzji oraz w skutecznym, samodzielnym i twórczym działaniu".  Pojęcie "uczeń zdolny" w rozumieniu społecznym to taki uczeń, który dobrze się uczy, jest grzeczny, ma wzorowe zachowanie i inne osiągnięcia szkolne, w rozumieniu psychologicznym - to takie dziecko, które ma wysoki iloraz inteligencji, duże osiągnięcia, wysoki poziom twórczy, tzn. charakteryzuje je niepokój poznawczy, umie oderwać się od utartych schematów, potrafi znaleźć się w nowej sytuacji, ale także ma pomysły nowych rozwiązań starych problemów (M.Partyka).

            Wysoki wynik w teście inteligencji nie jest jedynym wskaźnikiem intelektualnych zdolności dziecka. Warto również zwrócić uwagę na inne wymiary dostrzegalne w codziennym kontakcie z dzieckiem: rozległa wiedza w wielu lub kilku wybranych dziedzinach, duży zasób informacji z tych dziedzin; bogate słownictwo, łatwość wypowiadania się, dojrzały sposób wypowiadania się; szybkie uczenie się i zapamiętywanie faktów; szybkie dostrzeganie związków przyczynowo-skutkowych; krytyczne i niezależne myślenie, obrona własnego stanowiska; spostrzegawczość; ciekawość poznawcza; szybkie rozwiązywanie problemów (konwergencja myślenia - myślenie zbieżne, z jednym wynikiem;  i dywergencja myślenia - myślenie rozbieżne, twórcze); silna motywacja i wytrwałość w wykonywaniu interesujących zadań; płynność i giętkość myślenia, bogata wyobraźnia, kreatywność, poczucie humoru; wyraźna gotowość do odraczania gratyfikacji, czekania na nagrodę, zdolność do wytrwałej pracy na rzecz sukcesu w przyszłości.

            Niekiedy stosunek dziecka uzdolnionego do nauki może wzbudzać niepokój rodziców czy nauczycieli ponieważ może on silnie dążyć do perfekcji, może okazywać znudzenie gdy zadania są rutynowe czy mało kreatywne, może być nadmiernie samokrytyczne. Uczeń taki może preferować pracę samodzielną, może okazywać niechęć do pracy z dziećmi, które wolniej pracują, a w pracy zespołowej często rządzą, okazują zniecierpliwienie, złoszczą się, że ktoś wolniej pracuje. Niekiedy mogą odmawiać wykonywania zadania gdy jest dla nich zbyt mało atrakcyjne. Czasem przeszkadzają w lekcji z powodu doświadczanej nudy, braku odpowiedniej stymulacji.

            Zachowania społeczne charakterystyczne dla uzdolnionych uczniów to duże zainteresowanie problemami świata (politycznymi i społecznymi), cenią sobie indywidualizm, nie ulegają autorytetom (chyba, że je uznają), są odpowiedzialne, wolą towarzystwo starszych od siebie dzieci i osób dorosłych.

            Zgodnie z teorią Wielorakich Inteligencji Howarda Gardnera istnieje wiele wrodzonych umiejętności i zdolności, które ludzie wykorzystują do poznania, zrozumienia i kształtowania świata. Jednak tylko dwa typy inteligencji są wysoko cenione w tradycyjnej edukacji. Jeden z nich to inteligencja językowa - umiejętność czytania, pisania i porozumiewania się za pomoc słów oraz matematyczna (logiczna) - umiejętność rozumowania oraz liczenia. Umiejętności językowe i logiczne oczywiście pomagają dzieciom sprostać obowiązkom szkolnym, jednak nie zawsze są najlepszym wyznacznikiem prawdziwego talentu. Gardner wymienia 6 rodzajów inteligencji:

- inteligencja wizualno-przestrzenna (umiejętność rzeźbienia, malowania, rysowania, projektowania, wyobrażania sobie elementów w trzech wymiarach),

- inteligencja muzyczna (umiejętność śpiewania, gry na instrumencie, układania piosenek, stosowania rymów i rytmu),

- inteligencja społeczna / interpersonalna (umiejętność nawiązywania kontaktów z innymi osobami, rozumienie innych, mediowanie w sporach, naturalne przewodniczenie w grupie),

- inteligencja refleksyjna / intrapersonalna (umiejętność skupiania uwagi na swoich uczuciach, wyciągania wniosków z przeżytych doświadczeń, bogate życie wewnętrzne, zainteresowanie rozwojem duchowym, sprawami z zakresu moralności i etyki),

- inteligencja ruchowa (zdolności z zakresu dużej i małej motoryki, manualne, sportowe),

- inteligencja przyrodnicza (umiejętność rozumienia praw natury i zainteresowanie światem w wymiarze ekologicznym).

            Każdy człowiek ma swój profil inteligencji, niektóre inteligencje mogą występować w sposób dominujący, a inne w mniej wyraźny. Dzięki temu mamy w środowisku szkolnym dużą paletę różnorodnych talentów.

            U dzieci młodszych inteligencja językowa przejawia się tym, że dziecko ma bogate słownictwo, dużo czyta, tworzy opowiadania, wiersze, uwielbia gry słowne, pięknie opisuje świat, umie używać języka do zabawiania innych, do negocjacji i instruowania innych. Inteligencję językową możemy rozwijać i wzmacniać poprzez: krzyżówki, gry słowne (np. łańcuch słowny - słowa zaczynające się na ostatnią literę poprzedniego), zagadki słowne, wspólne czytanie, śpiewanie, recytowanie wierszy, tworzenie bajek oraz rozmowy. Inteligencja logiczno-matematyczna przejawia się tym, że dziecko nadzwyczaj sprawne i szybko uczy się arytmetyki, szybko liczy, lubi gry i zagadki prowokujące do myślenia, bez problemu szereguje, dostrzega przyczynę, przewiduje konsekwencje i tworzy hipotezy. Aby rozwijać u dziecka młodszego myślenie logiczno-matematyczne można proponować mu wspólne gotowanie z podawaniem instrukcji (np. przygotuj pół marchewki, wsyp 4 łyżeczki soli), można grać z nim w szachy,  warcaby oraz wszelkiego rodzaju gry planszowe, w których obowiązują jasne zasady. Można również bawić się z dzieckiem w sklep, gdzie trzeba kategoryzować przedmioty, sortować, przeliczać monety. Doskonałymi ćwiczeniami będą zagadki matematyczne, eksperymenty i omawianie ich konsekwencji oraz zabawy w opowiadanie historii (np. rozpoczynanie historii i pytanie do będzie dalej). Niektóre ćwiczenia można wykonywać podczas zakupów w supermarkecie, w tym celu można wykorzystać np. wagę elektroniczną w dziale warzyw i owoców. Dziecko, które z łatwością rysuje, projektuje, wykonuje coś przestrzennego „z niczego” np. ze starych kartonów, z łatwością interpretuje mapy i plany, ma bogatą wyobraźnię, w sposób graficzny prezentuje swoje pomysły, nie ma problemów z poruszaniem się w trójwymiarowej przestrzeni  przejawia prawdopodobnie wysoki poziom inteligencji wizualno- przestrzennej. Aby rozwijać u ten rodzaj inteligencji należy zapewnić mu możliwość swobody w rysowaniu, ważne jest by dziecko miało zapewnione dobrego rodzaju kredki oraz nieograniczone miejsce do rysowania np. duże arkusze papieru w rolkach lub nawet wydzieloną do tego celu ścianę w domu. Możemy zachęcać dziecko do układania puzzli, składania modeli, budowania makiet z papieru, tworzenia budowli z klocków, budowania domków (np. z krzeseł, kocyków). Dobrym ćwiczeniem będzie rysowanie map drogi np. z domu do szkoły. Można zadawać zagadki, których rozwiązań należy szukać w wyobraźni albo podczas spaceru poszukiwać np. w chmurach, gałęziach drzew, w kałużach kształtów różnych przedmiotów. Dobrze jest razem z dzieckiem zwiedzać muzea, wystawy malarskie i fotograficzne. Dziecko z wysokim poziomem inteligencji muzycznej łatwo rozpoznaje rytm, lubi różnorodną muzykę i bez problemu dostrzega wzory. Często nuci, wybija rytm, lubi poezję, śpiewa lub gra na instrumencie, chętnie poznaje nowe utwory, docenia i samo próbuje tworzyć muzykę, zamienia w muzykę prawie wszystko co robi. Dziecko obdarzone inteligencją muzyczną rozpoznaje niewłaściwie zagrane lub wyśpiewane dźwięki. Jak rozwijać inteligencję muzyczną? Stawiamy przed dzieckiem zadania, które pozwolą mu rozwijać wrodzone zdolności muzyczne poprzez np. wspólne śpiewanie, zabawy typu karaoke, słuchanie muzyki, podczas spaceru pytamy dziecko jakie dźwięki słyszy, wspólnie z dzieckiem budujemy instrumenty (z butelek, z szeleszczących materiałów, z metalowych pokrywek, drewnianych elementów itp.). Warto wybrać się z dzieckiem na koncert, przeglądy piosenek dla dzieci oraz zaproponować mu udział w zajęciach muzyczno-wokalnych. Inteligencja interpersonalna przejawia się poprzez łatwość w nawiązywaniu kontaktów z innymi. Dzieci obdarzone tym rodzajem inteligencji mają duże grono kolegów, dobrze czują się w towarzystwie, potrafią rozpoznać potrzeby innych, są opiekuńcze, wspierają inne dzieci. Przejawiają również zdolności przywódcze, wykazują się swoją asertywnością, jasno prezentują swoje potrzeby. Ten rodzaj inteligencji najlepiej rozwijają u dziecka wszelkiego rodzaju zabawy w grypie, zabawy na placu zabaw, ale także czytanie bajek, rozmowy na temat przeżyć bohaterów, zabawy dramowe, przedstawienia teatralne, zabawy z pacynkami, zabawy w zamianę ról np. mama jest dzieckiem, a dziecko mamą. Dziecko, które ma bogate życie wewnętrzne, jest refleksyjne, głosi dojrzałe komentarze, lubi zabawy w samotności, nie potrzebuje motywacji zewnętrznej prawdopodobnie prezentuje wysoki poziom inteligencji intrapersonalnej. Dziecko takie potrafi właściwie ocenić swoje możliwości, mocne strony oraz słabości. Interesuje się zagadnieniami moralnymi i etycznymi. Jak wspierać dziecko posiadające dobrze rozwiniętą inteligencję interpersonalną? Najlepiej poprzez stworzenie takich warunków by samo mogło określać własne nowe cele, nowe zadania  oraz by mogło we własnym tempie wykonywać swoje zaplanowane prace. Dziecko takie powinno mieć możliwość doświadczania samodzielnej nauki, a gry i zabawy powinny być dla niego zindywidualizowane. Dziecko powinno mieć w domu swoje zaciszne miejsce. Rozwijanie tego rodzaju inteligencji polega głównie na wzmacnianiu obszaru zwanego samowiedzą (pomocne pytania: „Co lubisz najbardziej, a czego nie lubisz?”, „Co czujesz?”, „Co podobało ci się najbardziej?”). Dziecko, które przejawia nadzwyczajną koordynację ciała i sprawność ruchową, z łatwością kontroluje swoje ruchu, bez trudu posługuje się różnymi przedmiotami, lubi biegać, biwakować, pływać, tańczyć to dziecko o wysokim poziomie inteligencji ruchowej. Cechuje je elastyczność ciała, doskonale odgrywa różne role, lubi wszystkiego dotykać, ma problemy z usiedzeniem w jednym miejscu, woli odkrywać nowe rzeczy. Rozwijanie inteligencji ruchowej polega głównie na aktywizacji dużej i małej motoryki. Od pierwszych dni życia będzie to masaż, kołysanie, potem – zabawy ruchowe i doskonalenie manipulacji: bieganie, jazda na rowerze, lepienie z różnorodnych mas, wydzieranki, nawlekanie koralików, rysowanie, taniec, gimnastyka,  pływanie, zabawa w kalambury, marsze fabularne (np. idziemy jak pod wiatr, jak zmęczony człowiek). Inteligencja przyrodnicza przejawia się u dziecka dbałością o zwierzęta i rośliny, szacunkiem do przyrody. Dziecko lubi przebywać na świeżym powietrzu, lubi wyprawy do lasu, hoduje rośliny, owady i zwierzęta. Aby wspierać dziecko należy pozwolić mu na rozwijanie zainteresowań, prowadzenie działalności ekologicznej i opiekowanie się zwierzętami. Dobrze jest organizować wycieczki do lasu, można kupić ciekawe książki o przyrodzie, akcesoria ekologa typu lupa, zaproponować wspólne oglądanie programów i filmów o zwierzętach. Można również razem z dzieckiem założyć zielnik z suszonymi roślinami. Pozwólmy dziecku na posiadanie własnej grządki w ogródku. 

                                                                                                                             mgr Alina Neska-Przybylska

                                                                                                                             psycholog szkolny

Taraszkiewicz M., Karpa A., Jak wspierać zdolnego ucznia? WSiP, Warszawa 2009r.

Gardner H., Inteligencje wielorakie. Teoria w praktyce. 2002r.